INTERVIEW: "De zekerheid van de dood werpt een schaduw op ieders leven"

Grote maatschappelijke fenomenen beschrijven vanuit persoonlijke verhalen, dat is de kracht van jullie collectief. Hoe kwamen jullie bij het thema 'doodsangst' uit?

Jesse Vandamme (regisseur):  "Doodsangst speelt een enorme rol in het handelen van de mens en hoe die naar de wereld kijkt. Hoeveel miljarden mensen geloven niet in een vorm van eeuwig leven, een hiernamaals, en noemen dat hun houvast?"

"De filosoof Heidegger zegt dat we de dood voor ogen moeten houden. In plaats van die af te zweren, moeten we de dood gebruiken om urgentie te geven aan onze dagen. Maar de dood is zo massief dat ze te zwaar is om elke dag mee te dragen. De angst voor de dood is universeel, kenmerkt ons als mens. Net als de drang om die sterfelijkheid te proberen overstijgen."

Hoe komt dat, denk je?

Jesse:  "Het is de vloek van het bewustzijn. Het besef dat je ooit afscheid moet nemen van alles wat je kent en iedereen rondom je, is een enorm droevige gedachte. De zekerheid van de dood werpt een schaduw op het leven. Hoeveel keer kan ik mijn ouders nog zien? Hoeveel zomers heb ik nog om op reis te gaan? Het maakt alles zo tijdelijk, afgebakend en kort."

De vier personages in 'Aan de Start van de Brug' werken in een bedrijf dat de lichamen van dode mensen invriest, in de hoop die ooit weer tot leven te wekken. Dat klinkt heel vergezocht en naïef.

Jesse:  "We waren bij aanvang heel sceptisch voor cryonisten, maar hoe meer we in het thema en de geschiedenis doken, hoe meer liefde we voelden voor wat ze proberen doen. Wat ik bijvoorbeeld heel mooi vind, is dat ze de dood als een rekbaar begrip zien."

"Cryonisten vinden de dood onaanvaardbaar. Ze zijn ervan overtuigd dat we moreel verplicht zijn mensen niet verloren te laten gaan. Ze zien de dood als een ziekte en hun klanten als patiënten waar de bestaande gezondheidszorg geen aandacht meer aan geeft."

"Het zijn de levenden die bepalen wie dood is en wie niet, dat is een van dé inzichten waarop deze voorstelling pivoteert."

Maar is er überhaupt een kans dat cryonisten ooit in hun opzet slagen?

Jesse:  "Het wrange aan dergelijke bedrijven, die trouwens al decennia bestaan, is dat ze iets met een kleine slaagkans opblazen tot een waarschijnlijkheid of vanzelfsprekendheid. Want er zijn natuurlijk massa's obstakels."

"Er is geen wetenschappelijk bewijs dat lichamen zoals ze nu worden gepreserveerd, ooit weer tot leven kunnen komen. Nog afgezien van of ze al die jaren, misschien honderden, goed bewaard blijven. En wie zegt dat mensen uit de toekomst geïnteresseerd zullen zijn om bevroren lichamen tot leven te wekken?"

Hoe breng je zo'n extreme praktijk tot bij het publiek?

Jesse:  "We zoomen in op de beginperiode waarin cryonisme nog heel nieuw was: een amateuristische, onderontwikkelde techniek gehanteerd door mensen en bedrijven met beperkte middelen en kunde. De belangrijkste dokter in ons verhaal is godbetert een veearts."

"De voorstelling had kunnen gaan over megarijken die zich laten invriezen omdat ze zich oppermachtig voelen, of uit egomanie. Die zijn er zeker. Maar we laten in de plaats gewone mensen zien in al hun gebrekkigheid. Ze hebben angsten, dromen en ambities, en beperkingen. Net als wij allemaal."

Cryonisten lijken een heilig geloof te hebben in de vooruitgang van wetenschap en technologie. Ook daar zit iets heel naïefs in.

Joeri Happel (acteur):  "Dat de wetenschap zal blijven vooruitgaan, daar geloof ik zelf ook heilig in. Onze sterfelijkheid zal blijven opschuiven, we gaan alsmaar ouder worden. Of dat een verstandig idee is voor de wereld, dat is een andere vraag."

Jesse:  "Een vraag die eigenlijk amper wordt gesteld, zeker als het over nieuwe technologieën gaat. De technologie raast maar vooruit, zonder dat er écht wordt stilgestaan bij mogelijke gevolgen."

"Sam Altman, de oprichter van Chat GPT, gelooft erin dat de impact van artificiële intelligentie op lange termijn 'netto positief' zal zijn. Als we alle rampen die AI veroorzaakt, later gaan afzetten tegen alle voordelen, dat we er dan als samenleving minstens een beetje op vooruit zijn gegaan. Of tenminste: dat denkt Altman toch, hij heeft au fond  geen flauw idee. Dat is toch te gek voor woorden voor wat nu al een miljardenindustrie is."

Joeri:  "Er is de vraag of we technologische evoluties willen of moeten tegenhouden, maar er is ook de vraag of dat kan. We leven in een dictatuur van de technologie, de technologie is wil en wet."

Jesse:  "Nieuwe technologieën ontstaan quasi altijd vanuit een ideologische droom. Maar dan komt er een kapitalistische ratrace op gang en verdwijnt stap voor stap alle ethische reflectie."

In tegenstelling tot bij vorige voorstellingen lag er bij aanvang van dit maakproces geen script of roman klaar om jullie op te baseren. Hoe uitdagend was dat?

Jesse:  "Het was zowel een vloek als een zegen. Er was extra druk omdat we meer stappen moesten zetten in evenveel tijd. De inhoud verkennen, los materiaal creëren, personen en verhaallijnen bedenken, improviseren, tot een script komen, dat bijschaven,... "

"Tegelijk was het een cadeau. We hebben aan onszelf bewezen dat we dit kunnen. Dat brengt een scala aan nieuwe mogelijkheden mee voor de toekomst. Mijn liefde voor literatuur zal altijd mijn werk bepalen. Maar we hoeven nu niet meer automatisch naar een roman te grijpen. We kunnen ook een thema vastpakken en daar zelf een wereld rond creëren."

Samen blijven evolueren: is dat het geheim van jullie samenwerking? 

Joeri:  "Voor een groot deel wel. We kennen elkaar heel goed maar telkens we samenwerken, duiken ook nieuwe vragen en mogelijkheden op. Er is steeds meer, het wordt steeds beter, steeds gaan we iets dieper... dat is echt kicken."

"Wat mij ook enorm aantrekt, is ons werkproces. We onderzoeken, we improviseren, we leggen dingen pas vast als het echt nodig is. En dan nog kunnen die evolueren, zelfs na de première. Dat proces is een ijkpunt voor mij, een referentie. Als ik elders werk, vraag ik me vaak af: hoe zouden we dat bij Werktoneel doen? Een week voor de première ligt nog niet vast welke teksten we gaan zeggen. Elders is dat echt not done  soms. Hier is steeds ruimte om te blijven zoeken. "

Jesse:  “We werken vaak samen, maar we doen wel steeds ambitieuzere dingen. We praten nu al over een film, geen obscure art-house film maar één die je kan zien bij Kinepolis. Dat is tenminste de ambitie, misschien moeten we beginnen met Cinema Sphinx hier in Gent (lacht)."

Jullie vorige voorstelling 'Gruis / aan de twijfel' werd onder meer geprezen om zijn humor. Hoe zit dat bij de opvolger? 

Jesse:  “Gruis / aan de twijfel  was een tragedie die op elk moment ook een komedie was. Tegelijk een farce en iets bloedserieus. Aan de start van de brug  zien we meer als een thriller. Er hangt voortdurend spanning in de lucht omdat de personages grote risico's durven nemen. Spanning en durf zijn broers van humor, maar we hebben op geen enkel moment geprobeerd een grappige voorstelling te maken."

Lucie Plasschaert (acteur):  “Eigenlijk was dat bij Gruis / aan de twijfel  ook zo. We bedenken nooit grapjes. Het ligt meer aan hoe we met z'n vieren acteren en samenspelen. Veel dingen die in se niet grappig zijn worden op scène toch grappig. We merken ook dat het publiek vaak lacht als comic relief, als tegengif tegen de immense tristesse die we tonen."

Jesse:  “We laten mensen zien in gebreke. Dat zorgt voor herkenbaarheid en humor. Zoals in de originele Britse versie van de hilarische tv-serie The Office. Weet je, laat mensen maar denken dat het een grappige voorstelling is. Dan komt de heftigheid nog harder binnen (lacht)."

Slotvraag. Zouden jullie jezelf ooit laten invriezen?

Louise Bergez (acteur):  “Nee, absoluut niet. Ik ben blij om te weten dat ik ooit mag, kan en zal gaan. Mijn sterfelijkheid zorgt ervoor dat er generaties na mij kunnen komen, en dat is belangrijk. Ik zou wel een collective freeze  willen. De mensheid on hold  zetten en zien of de planeet zichzelf nog kan redden. Tenminste: als Jesse ook meedoet (lacht)."

Jesse:  "Als ik mag kiezen tussen nooit meer met Louise praten, of later misschien wel nog, dan kies ik altijd voor dat laatste. Dus wie weet. Voor wie niet gelovig is en toch wil verder leven, is de vrieskist een betere optie dan de doodskist. Daar moet ik de cryonisten gelijk in geven."

Lucie:  “Ik kon mijn dood perfect aanvaarden tot we met deze voorstelling begonnen. Nu wil ik niet meer sterven. Ik hoop oprecht dat dat een fase is."

--- interview door Jonas Mayeur
--- foto's: Michiel Devijver