Speech Milo Rau bij presentatie seizoen 23-24 NTGent

Wat heb ik net gedaan? Ik ben uit het koor gestapt. Een bijna historisch evenement: Bij de Grieken was het koor het eerste personage. Voordat Aischylos, de oudste van de overgeleverde tragedieschrijvers, de acteurs toevoegde, was het koor de enige tegenspeler van de koorleider, de zanger, de muzikant die buiten, voor het koor stond. De geschiedenis van het theater is, zo je wilt, de geschiedenis van het vervagen van het koor, van het verdwijnen ervan. In het burgerlijke drama is het helemaal verdwenen: Ibsen, Tsjechov - het zou absurd zijn om je een koor voor te stellen bij De Meeuw of Nora, toch?

Een paar jaar geleden liep ik 's ochtends vroeg door een park in Parijs. Plots stopte ik: een groepje acteurs voerde tussen de bomen een stuk van Shakespeare op. Terwijl de zon opkwam, keek ik toe. Voor het eerst in mijn leven begreep ik elk woord van Shakespeare. Ook anderen stopten, arbeiders, gepensioneerden en schoolkinderen. Terwijl we luisterden ontwaakte de stad rondom ons. De hele dag echode die ervaring in mij verder: de eenvoudige schoonheid van het opvoeren van een theaterklassieker voor de mensen die er toevallig waren. Voor de stedelingen.

Zo is het idee voor ons All Greeks  Festival ontstaan, dat het volgende seizoen zal afsluiten: een festival dat alle 32 Griekse tragedies samenbrengt – uitgespreid over de hele stad. Het theater speelt zich niet meer 's avonds af, in kunstlicht, maar buiten, in het ochtendgloren. Een heel voorjaar lang, de lente van 2024, wordt Gent het Athene van de 21ste eeuw. De utopie van een plek waar leven, theater en stad één worden, de klassieken en het dagelijkse leven. Trouwens: Het Athene uit de Oudheid was toevallig ongeveer even groot als Gent vandaag.

“Create your own classics” is het motto waarmee NTGent sinds 2018 door Vlaamse en mondiale wateren vaart. Een theater van en voor iedereen, een activistische kunstvorm die op zoek gaat naar de grote mythische helden van de 21ste eeuw. Al hun kleine, uiteenlopende verhalen, niet alleen in boeken, maar in de buurten en aan de rand van onze samenleving, in Europa, maar ook in Zuid-Amerika, in Afrika, in het Midden-Oosten,…

Zoals jullie wel weten, is het volgende seizoen, het laatste waarvan ik de artistieke leiding neem, en dat ik samen met mijn fantastische collega's mag programmeren: From Dusk till Dawn. A Season of Common Heroes. Het is een seizoen dat volledig gewijd is aan een passie uit mijn jeugd: een passie voor de oude Grieken. Op school leerde ik Grieks, 7 jaar lang, vijf uur per week. Het Nieuwe Testament, oorspronkelijk in het Grieks geschreven, lazen we na twee jaar, Plato na drie. Om aan de tragedieschrijvers, Sappho en de andere dichters toe te komen, hadden we vijf jaar nodig. In Zwitserland was dit een gebruikelijk onderdeel van de middelbare school, ten minste voor mijn generatie en aan katholieke scholen.

Voor mijn afstudeerproject moest ik als 17-jarige de tragedie Trojaanse Vrouwen van Euripides vertalen. Het zou later ook het eerste stuk worden dat ik ooit als regisseur zou maken. Toen, meer dan twintig jaar geleden, werkte ik nog met de originele tekst en met professionele acteurs, ik hoop dat jullie mij deze jeugdzonde kunnen vergeven.

Het andere deel van het eindexamen bestond uit een mondeling examen over de vreemd genoeg sombere overwinningsodes van de grote dichter Pindaros. Vreemd genoeg somber, want als Pindaros een overwinnaar op de Olympische Spelen verheerlijkte, herinnerde hij ons tegelijkertijd aan zijn sterfelijkheid. Van Pindaros komt misschien wel de mooiste zin uit de Griekse poëzie: "De mens is een droom van een schaduw". En natuurlijk had hij gelijk: Wat is de reikwijdte van een mensenleven nog als we het, zoals vandaag, over Griekenland hebben - een beschaving die 2500 jaar teruggaat?

Maar er is nog iets opvallends aan Pindaros: de namen van de overwinnaars — destijds natuurlijk alleen mannen — zijn vaak niet overgeleverd, maar de steden waar ze vandaan kwamen wel. Wat tegenwoordig de landen zijn, de grote bedrijven, de partijen, was toen de Polis: de gemeenschappen waarin iedereen elkaar kende, althans van naam. Allereerst kwam je uit Athene, je maakte deel uit van een polis, je was haar vertegenwoordiger- pas daarna was je een individu. Het is hetzelfde met de Griekse tragedies, weet je nog: het eerste personage was het koor, de gemeenschap. Pas daarna werden de zogenaamde protagonisten uitgevonden.

Het komende, en mijn laatste seizoen bij NTGent, is volledig gewijd aan de stad: de gemeenschap die bestaat uit ons allemaal, de gewone burgers. Want ieder van ons is de laatste en de eerste Gentenaar, toch? Een unieke mengeling van geschiedenis, lot, toeval, wil. Ik heb de 32 tragedies de afgelopen weken kriskras door elkaar gelezen, want deze avond zal eindigen met een soort freestyle compositie van de meest uiteenlopende koorfragmenten, monologen, zowel nieuw geschreven teksten als klassieke, die voor jullie opgevoerd zullen worden door twee acteurs van ons globale ensemble, Princess Isatu Hassan Bangura en Arne De Tremerie.

Maar vóór we luisteren naar deze medley in de beste klassieke traditie — want de tragedies zelf zijn vaak remixen van oudere modellen - zullen zes van onze makers het hebben over zes centrale vragen en personages in de tragedies: de apocalyps of de figuur van de zieneres Kassandra, rationaliteit of de godin van de ratio, Athena, empathie of het vaak bezongen lot van krijgsgevangenen, van Perzen tot Trojaanse vrouwen, macht: ah, Kreon!, verzet en de honderd belichamingen van Antigone, gerechtigheid die zich zo vaak extreem gewelddadig toont verteld en gebracht door de figuur van de boodschapper, een soort Sisyphos, aanwezig in absoluut elke tragedie.

De mens als een stralend maar altijd bedreigd kruispunt: van vrijheid en voorzienigheid, individualiteit en ideologie, kapitaal en verzet, liefde en haat, verbondenheid en eenzaamheid, dat is het thema van seizoen 23-24. Theater als de ruimte van het collectief, een plek die geen figuur of groep of verhaal voor zichzelf kan opeisen, maar alleen wij allemaal, de stad.

Toen ik de afgelopen weken enkele tragedies opnieuw las, dacht ik, zoals zo velen voor mij: Er is niemand die zo goed begreep aan welke krachten we zijn blootgesteld als de Grieken. De krachten van de voorzienigheid en de natuur, de krachten van verdoemenis die generaties overspannen, de krachten van de gemeenschap en de krachten van eenzaamheid. En bovenal, en telkens weer: de krachten van vriendschap en liefde. In veel tragedies is het mooiste lied opgedragen aan de Goden van de Liefde, van de Gemeenschap, van de Extase, Aphrodite en Bakkhos. Want het is alleen liefde die ons in staat stelt de ander en daarmee onszelf werkelijk te ervaren. Het is alleen liefde die ons tot in de volle diepte kan verscheuren en doen voelen wat het betekent om op deze wereld te zijn. Ik geloof dat het theater een plek is waar we liefdevol naar elkaar kijken, alsof we samen zelfs onze sterfelijkheid zouden kunnen overwinnen.

Toen ik als jongere, als kind eigenlijk, de Griekse tragedies begon te lezen, was ik over één aspect verbaasd: het bijna pornografische plezier in geweld dat uit de tragedies spreekt. Later leerde ik dat de tragediewedstrijden in Athene altijd plaatsvonden aan het eind van de zomer, bijna de herfst - aan het eind van het oorlogsseizoen, als de burgers van de polis terugkeerden van de verwoesting van een andere polis. De oorlogservaring, de slaglinie en de rij toeschouwers, de hoplitische falanx en het koor waren twee onderling verbonden ruimtes, twee onderling verbonden rituelen en ervaringen. Net zoals wij, terwijl we hier zitten, in werkelijkheid niet luisteren naar wat er op het podium gezegd wordt, maar naar de reactie die ons eigen innerlijk erop geeft: onze dagelijkse gevechten, toch?

Tal van geweldige artiesten zullen dit seizoen in NTGent maken en spelen. We gaan zo meteen een video bekijken die het volledige seizoen introduceert, alle alledaagse helden, de moderne boodschappers, de Kassandra’s, Elektra’s, Medea’s. Maar het hoogtepunt van het Griekse seizoen is, niet te vergeten, het All Greeks Festival: een tragediemarathon, een droom die ik al vele jaren koester. Maar in tegenstelling tot de tragediemarathons van de oude Grieken, vindt het plaats in de lente en is het geen aankondiging van het einde van een zomer vol oorlog, maar juist het begin van een zomer vol debat, een zomer van vreugde, liefde en vriendschap. Want 2500 jaar geleden creëerden de Grieken, bij het ontstaan van onze vreemde en gewelddadige, zogenaamde Westerse beschaving, de vorm van de tragedie om het tragische zelf te verwoesten - om de tragische geest, de idee van de held, de scheiding tussen mens en natuur, Polis en burger, oorlog en vrede te overwinnen. Misschien gebeurt dit volgend voorjaar, in Gent: De laatste keer dat we de tragedies opvoeren, samen, in het licht van een nieuwe dag.

Ik weet niet hoe ik deze stad en jullie allemaal moet bedanken voor de geweldige jaren die ik hier heb mogen doorbrengen. Ik dank jullie voor jullie geduld en gulheid voor ons Stadstheater van de toekomst, de afgelopen seizoenen en de komende seizoenen. En helaas moet ik aan het einde van mijn toespraak slecht nieuws vertellen: Ook na seizoen 23−24 blijf ik bij NTGent, als huisartiest. Er zijn mensen die vertrekken zonder afscheid te nemen - en anderen die afscheid nemen maar niet vertrekken. Ik behoor tot de tweede groep. In de zomer van 2024, na het All Greeks Festival, stap ik terug in het koor, maar ik verdwijn niet.

Maar hoe dan ook, theater, Gent, onze polis is groter dan wij allemaal. Moge kunst en vriendschap ons volgend seizoen blijven ondersteunen zoals de voorbije jaren. En laat me afsluiten met een paar regels van Anne Carson, mijn favoriete vertaalster van de Grieken. Het is een koorstuk, een lied aan Aphrodite en Bakkhos, de goden van de liefde, van extase, van vriendschap, van gemeenschap:

"Ik droom van een volmaakt
heldere namiddag 
Op het eiland waar Aphrodite
Haar zegeningen telt
Ik droom van rivieren
Met honderden mondingen
En bergen
Waar de bladeren omslaan
als zilvervuur.

Oh god met duizenden namen
jij die er bent verwekt door de donder
roerend in mysterie
zichtbaar in het vuur
jij gaat waar de rivieren gaan
groen in de schaduw van de druivelaar
jij die er bent
hoor onze klaagzang
maak ons beter!"